„O tym, jak wszystko powstało, i o wymieszaniu właściwości”*

Stworzenie świata i wygnanie z raju – obraz Giovanni di Paolo (XV wiek) Obraz podzielony na dwie części: po lewej Bóg tworzy świat w postaci kulistej, a po prawej anioł wygania Adama i Ewę z raju.

Pamiętacie cykl o żywiołach? Rozpoczęliśmy go od opowieści o ogniu, zostały jeszcze trzy żywioły, ale zanim do nich przejdziemy, zobaczmy jak tę kwestię rozumiano w średniowieczu.

Uważano, że świat (Mundus) został zbudowany przez Boga z Chaosu, początkowo wypełniała go pierwotna materia. Tak pisze o tym Brunetto Latini (ok. 1220-1294), pisarz i polityk włoski, mistrz i nauczyciel Dantego (który umieścił go w siódmym kręgu piekła...):

„Pan nasz, jak wiemy, stworzył na początku świata pierwotną materię bez formy i postaci, z niej zaś mógł tworzyć i kształtować to, co chciał. I nieomylnie uczynił z niej inne rzeczy; a materia ta, jako stworzona z nicości, poprzedza wszystko inne, jednak nie w czasie ani w wieczności, lecz przez pochodzenie, podobnie jak dźwięk poprzedza pieśń, Pan nasz bowiem stworzył wszystkie rzeczy razem. Oto wyjaśnienie: stwarzając materie˛ pierwotną, z której wszystko pochodzi, stworzył On wszystkie rzeczy naraz; ale dokonał oddzielenia i odróżnienia każdej z nich w ciągu sześciu dni, jak już wcześniej powiedzieliśmy. Ta pierwotna materia nazywa się hyle”.

Stworzona potem materia, cechowała się czterema sympatycznymi i antypatycznymi właściwościami: ciepło, zimno, suchość i wilgoć. Dalej pisze Latini:

„Również cztery żywioły, które są jakby podstawą świata, oparte są na tych czterech właściwościach. Ogień bowiem jest ciepły i suchy, woda zimna i wilgotna, powietrze ciepłe i wilgotne, a ziemia zimna i sucha. Podobnie są zbudowane ciała ludzi, zwierząt i wszystkich innych stworzeń, gdyż są w nich cztery humory: żółć, która jest ciepła i sucha, flegma – zimna i wilgotna, melancholia – zimna i sucha, oraz krew – ciepła i wilgotna. Także cztery pory roku maja˛takie właściwości, wiosna jest bowiem ciepła i wilgotna, lato ciepłe i suche, jesień zimna i sucha, zaś

zima – zimna i wilgotna. Można zatem uznać, że i ogień, i żółć, i lato są jednej kompleksji, a woda, flegma i zima innej, natomiast powietrze, krew i wiosna są pośrednie między tymi i tamtymi. Dlatego mają one najlepszą ze wszystkich strukturę, a ziemia, melancholia i jesień, jako ich przeciwieństwo – najgorszą”.

Ponad Księżycem (nasz świat, to świat podksiężycowy) znajdował się eter. Za Arystotelesem uważano, że jest to „pierwsze ciało” lub „piąty element”, który nieskażony jest jakąkolwiek mieszaniną 4 fizycznych elementów (wody, powietrza, ognia, ziemi) i może być postrzegany jako rodzaj „materii inteligibilnej”, która jest niezmienna.

W świecie podksiężycowym – w przyrodzie w ścisłym znaczeniu – cztery żywioły posortowały się według „przyrodzonych miejsc”:

● Ziemia – najcięższa zebrała się w środku;

● Na niej spoczywa lżejsza woda;

● nad nią jest jeszcze lżejsze powietrze;

● Ogień, najlżejszy ze wszystkich, kiedykolwiek znalazł się na swobodzie, uciekał na obwód Przyrody i tworzy sferę tuż poniżej orbity Księżyca.

Jakości te przenikają cały materialny świat. Także ciało ludzkie, które nazwać możemy mikrokosmosem, jest – podobnie jak reszta świata – zbudowane z czterech przeciwieństw.

W makrokosmosie jakości łączą się, aby tworzyć żywioły, a w ciałach ludzi łączą się one, by tworzyć humory, czyli „wilgotności”:

● gorąco i wilgoć tworzą krew;

● gorąco i suchość – cholerę, czyli żółć,

● zimno i wilgoć – flegmę,

● zimno i suchość – melancholię.

Proporcja, w jakiej zmieszane są wilgotności, różni się u każdego człowieka i stanowi jego complexio albo temperamentum — jego własny skład lub mieszaninę.

Doktryna czterech humorów była popularna i spójna intelektualnie, miała jednak niewielkie znaczenie praktyczne. Jedynymi chorobami w których faktycznie wpływała na przebieg leczenia, były dolegliwości spowodowane, jak sądzono, nadmiarem krwi (temperament sangwiniczny), gdzie ulgę przynosiło jej puszczanie.

* Tytuł ten pochodzi z jednego z podrozdziałów „Skarbca wiedzy” (Li livres dou Tresor), najważniejszego dzieła B. Latiniego. To encyklopedyczne dzieło jest pierwszym zachowanym tekstem napisanym po francusku przez cudzoziemca. W trzech księgach poruszane są kolejno następujące dziedziny wiedzy: teologia, historia powszechna, fizyka z elementami astronomii, geografia, rolnictwo, budownictwo mieszkalne, zoologia (księga pierwsza); etyka (księga druga); retoryka i polityka (księga trzecia).

JK