Saeculum obscurum – czyli skąd się wzięło średniowiecze?
***
Miniatura z „Ewangeliarza” Ottona III z około 1000 roku Na środku widać Ottona III z diademem na głowie i laską dyskiem w dłoniach. Po obu stronach stoją jego doradcy, dwóch z jego prawej (duchowni) i dwóch z lewej strony.
Wiek XVI to odrodzenie, wiek XVII – epoka klasycyzmu, wiek XVIII to oświecenie.
A średniowiecze? To bardzo długa, trwająca co najmniej tysiąc lat, epoka. Zaczęła się około roku 500, czyli w V stuleciu po narodzinach Jezusa. W roku 476 z Rzymu został wygnany ostatni cesarz rzymski, a jego miejsce zajął wódz barbarzyńców Odoaker. Data ta oznacza nie tylko koniec imperium rzymskiego, ale i koniec epoki starożytnej. Wiadomo oczywiście, że epoki historyczne nie kończą się wraz ze śmiercią króla lub wygaśnięciem królewskiego czy cesarskiego rodu, ale w V wieku naszej ery nastąpiły też inne bardzo ważne zmiany. Przede wszystkim w IV wieku zaczęły się wielkie inwazje ludów, przez Rzymian zwanych barbarzyńcami. Przybyli oni najpierw z północy (ludy germańskie i pochodzące z północnej Europy) i zachodu (Celtowie), a następnie ze wschodu (Węgrzy i ludy słowiańskie). Słowo ,,inwazja” kojarzy nam się z obrazem nacierających dzikich hord, pustoszących wszystko po drodze. Tymczasem byli to ludzie, którzy w sposób pokojowy przenosili się coraz dalej na południe, by tam zamieszkać.
IV i V wiek to również zmiany religijne, cesarstwo rzymskie stało się chrześcijańskie, cesarze nawrócili się i nastąpił kres pogaństwa.
Wśród historyków nie ma zgody co do tego, kiedy się skończyło średniowiecze. Dla bezpieczeństwa można powiedzieć, że „około 1500 roku”. Pod koniec wieku XV najpierw w Włoszech (chociaż niektórzy badacze widzą go tam już w wieku XIII), później w pozostałej Europie rozpoczyna się nowy okres, zwany odrodzeniem, który uznaje się za początek czasów nowożytnych.
Niektórzy historycy, jak np. Jacques Le Goff, uważają, że średniowiecze w rzeczywistości trwało aż do końca... XVIII wieku. Dlaczego tak długo? Według Le Goff'a dopiero wtedy miały miejsce trzy wydarzenia, które całkowicie odmieniły życie społeczeństwa (a ściślej, społeczeństwa zachodniego, europejskiego, przy czym chodzi przede wszystkim o kraje najbardziej rozwinięte, takie jak Anglia, Francja, i o Europę Północną). Najpierw nadzwyczajnie rozwija się nauka, która wprowadza coraz bardziej precyzyjne narzędzia i metody badawcze. Następnie w wyniku postępu w rozmaitych gałęziach wiedzy pod koniec XVII wieku powstają i znajdują zastosowanie coraz bardziej skuteczne maszyny, zostają wymyślone coraz szybsze techniki produkcyjne. Pierwsza maszyna parowa (dzieło Francuza Denisa Papina i Anglika Thomasa Savery'ego) pojawia się w Anglii w 1698 roku. Innymi słowy, zaczyna się to, co nazwano później rewolucją przemysłową. A wreszcie wybuchają rewolucje polityczne, zwłaszcza Rewolucja Francuska, która stanowi prawdziwy przełom w historii Francji, Europy, a nawet świata. Rewolucja kładzie kres dawnemu systemowi politycznemu, "staremu ustrojowi", który nazywamy feudalnym i który symbolizuje "mroczne" średniowiecze.
Skąd się wzięła nazwa ,,średniowiecze”?
Średniowiecze, wieki średnie to czas zawarty między dwoma okresami uważanymi za wartościowsze, wspanialsze: starożytnością i epoką nowożytną, która zaczęła się wraz z odrodzeniem – co jest nazwą bardzo typową. W XV-XVI wieku starożytność ,,odradza się”.
Poczucie, przekonanie o tym, że nastała ,,nowa epoka”, następnie zaś odpowiednie terminy, pojawiły się w drugiej połowie XV wieku w renesansowej Italii, najpierw w środowisku uczonych i artystów. Mieli oni poczucie, że minione stulecia były epoką pośrednią, przejściową, a także okresem mroku i upadku w porównaniu ze starożytnością, której obraz idealizowali. Chcieli odnaleźć tę bardziej wyrafinowaną (ich zdaniem) cywilizację antyczną.
Ten negatywny osąd przeważył niemal od razu: zapatrzeni w starożytność klasyczną i w niej jedynie dopatrujący się miary wartości i ideałów humaniści włoscy i europejscy odwracali się od epoki, która w ich czasach i niejako na ich oczach dożywała swoich dni. Uważali, że ludzie mają więcej zalet, niż im przyznawała średniowieczna wiara chrześcijańska, która kładła nacisk na ciężar grzechów człowieka wobec Boga.
Prawdopodobnie pierwszym, który wyodrębnił "średniowiecze" jako oddzielną epokę w dziejach powszechnych, był Flavus Blondus (Biondi, zm. 1463) w wydanym w 1453 roku dziele Italia illustrata (chociaż Blondus granicę pomiędzy średniowieczem a czasami nowymi traktował stosunkowo elastycznie).
Tysiąclecie, jakie minęło od upadku Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie do czasów humanistów, czyli do ,,Odrodzenia” (Renesansu), obdarzono mianami saeculum obscurum (wiek, epoka ciemna), saeculum ferreum (wiek żelazny), medium aevum (wieki pośrednie, średnie, średniowiecze).
Jednak droga tej renesansowej innowacji językowej do powszechnego uznania była dość długa, bo dopiero w drugiej połowie XVII wieku (głównie za sprawą przed oświeceniowych erudytów, jak Georg Horn, Charles Du Cange, a zwłaszcza Christoph Keller zwanego Cellariusem), "średniowiecze" weszło do podręcznikowych i słownikowych opracowań, a wraz z nimi do świadomości szerszych warstw społeczeństwa.
JK