Tajemnicza średniowieczna księga "Cel mędrca"

  • Dodano: 27.10.2020

***

Przedstawienie planety Jowisz w księdze Picatrix
 
 
  Średniowiecze wydało kilka tajemniczych ksiąg, które od czasów swego powstania rozbudzają wyobraźnię. Mamy wśród nich tzw. „Biblię diabła” (Codex Gigas), czyli największy istniejący średniowieczny manuskrypt (powstały na początku XIII wieku w Czechach), „Rękopis Wojnicza”, czyli pergaminową księgę oprawioną w skórę, zawierającą tajemnicze rysunki, wykresy i zapisku spisane niezrozumiałym alfabetem (badania pergaminu, wykazały, że powstał między 1404 a 1438).
W zbiorach Biblioteki Jagielońskiej pod numerem BJ  793 (DDIII 36) znajduje się zbiór rękopisów Opera medica astronomica et astrologica, wśród których jest też łacińskie tłumaczenie księgi o tajemniczym tytule Picatrix. Księgi z której korzystał chętnie Marsilo Ficino – renesansowy filozof, ale także mag i astrolog. Johannes Trithemius (niemiecki mnich benedyktyński, polihistor, leksykograf, kryptolog i kronikarz, żyjący na przełomie XV i XVI wieku) wspomina o Picatrix w II księdze sławnego dzieła Steganographia (z 1500 roku) i swoim Antipalus Maleficiorum (ok. 1500 roku). Picatrix znalazł się w bibliotece Giovanniego Pico della Mirandoli. François Rabelais wspomina o tej księdze w „Życiu Gargantui i Pantagruela”. Egzemplarz słynnej magicznej księgi posiadał również XVIII-wieczny awanturnik Giacomo Girolamo Casanova. Wspomniał o tym w swoich „Pamiętnikach” przy okazji wydarzeń z 26 lipca 1755 roku, kiedy to został aresztowany przez inkwizycję państwową (Inquisitori di Stato) pod pretekstem uprawiania czarów i osadzony z pięcioletnim wyrokiem w I Piombi, czyli celach pod ołowianym dachem Pałacu Dożów. Przez 13 miesięcy przebywał w mrocznej celi, od dachu chłodnej zimą, a gorącej latem, za niskiej na to, by w mógł w niej swobodnie stać.
„Mój sekretarzyk stał otworem: wszystkie papiery leżały na stole, który mi służył za biurko.
- Proszę, bierz pan – powiedziałem do owego emisariusza straszliwego Trybunału, wskazując ręką na papiery zalegające stół. Napełnił nimi torbę i wręczywszy ją jednemu ze zbirów rzekł, abym mu również wydał oprawione manuskrypty, które mieć winienem. Wskazałem mu miejsce, gdzie leżały, i to mi otworzyło oczy na wszystko. Jasno pojąłem, że zdradził mnie ów niegodny Manuzzi. Księgami tymi były: Klucz Salomona, Zecorbean, Picatrix oraz wyczerpujące Pouczenie o godzinach planetarnych, jak również konieczne zaklęcia, potrzebne do obcowania z duchami wszystkich stopni. Ci, którzy wiedzieli, że mam te księgi, uważali mnie za wielkiego maga, o co wcale się nie gniewałem.”
    Oryginalny tytuł tej księgi to Ghâyat al-Hakîm fi'l-sihr (arab. اية الحكيم ), co oznacza „Cel mędrca”. Nie można dokładnie określić czasu jej powstania – chodź generalnie sytuuje się go na przełomie X i XI wieku. Wiemy z pewnością, że w roku 1256 za czasów panowania Alfonsa X Mądrego i na jego wyraźne polecenie) przetłumaczono księgę na kastylijski (przypuszczalnie przez Yehudę ben Moshego), Tłumaczenie na łacinę (Liber Picatrix) miał dokonać w roku 1258 Aegidius de Thebaldis z Parmy. Do XX wieku księga nie była wydawana i pozostawała do dyspozycji uczonych w wersji bądź to arabskiej, bądź łacińskiej (jeden egzemplarz zw. Picatrix Latinus, znajduje się we wspomnianej już wcześniej Bibliotece Jagielońskiej).
 Zagadkowo przedstawia się również autorstwo księgi. W tekstach arabskich autorem miał być niejaki Kriton, a przełożyć ją miał Buqratis (arabska transkrypcja imienia Hipokrates. Stad też późniejszy tytuł edycji łacińskiej). Ibn Khaldun (przełom XIV i XV wieku) głosił, że Ghâyat al-Hakîm to dzieło autorstwa Maslamy al-Majritiego arabskiego astronoma, chemika, matematyka, ekonomisty i uczonego żyjącego w Hiszpanii. Autorem, a właściwie kompilatorem (praca stanowi bowiem niekoherentny zbiór materiałów o pokrewnych charakterze), był najprawdopodobniej ktoś z kręgu sabian (sabejczyków) z Harran, którzy osiedlili się na południu Hiszpanii. Kim byli tajemniczy sabianie? Mówiąc w dużym uproszczeniu byli to pielęgnujący tradycje filozofii greckiej czciciele gwiazd. W swoim wyznaniu łączyli religię Zaratusztry, judaizm, późny platonizm i hermetyzm oraz magię astralną. Religia sabejczyków wchłonięta została później przez islam. Samo miasto Harran (akadyjskie słowo oznaczające „drogę”) – obecnie wieś w Turcji – to północnomezopotamskie miasto na skrzyżowaniu szlaków handlowych prowadzących do Syrii, Anatolii i Iranu. W VII wieku p.n.e. była to stolica Asyrii. 
 
   Jedna z kart tajemniczej księgi. Mamy tu przedstawione planety trzech
dekanów znaku Byka: Merkurego, Księżyc i Jowisza (Kraków 793, k. 180r)
 
 
   Czym jednak jest Picatrix? To jedna z najważniejszych pozycji na temat magii astrologicznej. Jest rezultatem wieków magicznej praktyki, łączącym w sobie wiedzę Egiptu, Grecji, Indii, Persji, hermetycznych sabian (sabejczyków) z Harranu. Odwołuje się do 224 ksiąg dawnych mędrców, wśród których znaleźli się między innymi: Arystoteles, Aleksander, Apoloniusz z Tiany, Platon, Pitagoras, Pliniusz, Hermes Trismegistos... Tekst księgi to nie tylko prezentacja teorii neoplatońskich i hermetycznych, ale ich połączenie z rozległą antyczną i średniowieczną spuścizną magiczno-astrologiczną.
Z kart tej księgi wyłania się dualistyczny światopogląd, w którym duch wyniesiony jest wysoko ponad materię. Głównym jej motywem jest pokazanie, iż duch, w postaci najczystszej ucieleśniony w gwiazdach, może być sprowadzony na ziemię i oddziaływać na materię. Ta zasada przejawia się przez treść całej księgi na przemian z konkretnymi magicznymi formułami. Rzeczywistość według „Celu mędrca” rozciąga się pomiędzy dwoma biegunami: pierwotną Jednością, Bogiem, źródłem wszystkiego, co istnieje, a człowiekiem-mikrokosmosem. Człowiek dzięki nauce (scientia) sprowadza do pierwotnych źródeł wyodrębnia i wykorzystuje to, co rozproszone. Cały otaczający człowieka świat składa się z wielu płaszczyzn, światów symetrycznych, które wzajemnie sobie odpowiadają. Picatrix kładzie nieustannie nacisk na związek między mikro- a makrokosmosem (minor mundus maiori mundo assimilatur). 
 
Z księgą można zapoznać na stronie: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/1156/edition/868  
 
JK