"Tydzień dzieci miał siedmioro", czyli o podziale na 7 i nazwach dni tygodnia

• Dodano: 14.01.2021

***

Fragment alchemicznej ryciny przedstawiający pochodzenie metali - miały się rodzić z ziemi. Każdemu z nich przypisana była planeta i je właśnie tutaj widzimy. W kolejności od lewej: Saturn, Jowisz, Mars, Słońce (z lirą), Wenus, Merkury i Księżyc.

W piątej księdze „Dziejów” wielkiego historyka rzymskiego Tacyta (ok. 55-ok. 120) znajdujemy ciekawą opinię, że mieszkańcy Judei „siódmy dzień dniem odpoczynku ustanowili, ponieważ on ich udrękom kres położył [...]. Inni mniemają, że czynią to na cześć Saturna, czy to dlatego, że początki tego kultu przekazali im Idejczycy, którzy, jak słyszeliśmy, wraz z Saturnem wygnani, protoplastami tego ludu się stali, czy też ponieważ z siedmiu planet, które ludzkimi losami rządzą, gwiazda Saturna najwyższe koło na niebie zakreśla i przeważający wpływ wywiera; nadto większość ciał niebieskich drogę swą i obieg w siódemce odbywa” (tłum. Seweryn Hammer).

W tym krótkim akapicie mamy dwie wskazówki, które mogą nas doprowadzić do rozwikłania zagadki tygodnia. Niektórzy historycy przypuszczają, że tydzień zawdzięczamy właśnie tradycji żydowskiej, według której Bóg stwarzał świat przez sześć dni, by dzień siódmy przeznaczyć na odpoczynek. Tak naprawdę nie możemy jednoznacznie wskazać korzeni siedmiodniowego tygodnia. Z pewnością Hebrajczycy nie byli jego autorami, a raczej przejęli go z kultury babilońskiej.

Babilończycy i Asyryjczycy przez lata, ba! wieki obserwacji gwiazd, dostrzegli pewną regularność. Niektóre z gwiazd każdej nocy były w tym samym miejscu – to one tworzą znane nam konstelacje, jak Wielka Niedźwiedzica. Były też gwiazdy, które się przemieszczały po sklepieniu niebieskim, raz były blisko wspomnianej Wielkiej Niedźwiedzicy, innym razem blisko konstelacji Wagi. Nadali tym gwiazdom nazwy i zawsze dokładnie ich wypatrywali. Wierzyli bowiem, że te wędrujące gwiazdy są potężnymi istotami i że ich położenie na niebie ma wpływ na los człowieka. Z ich ruchu przepowiadali też przyszłość. Te wędrujące gwiazdy to planety. Za ich nazwanie odpowiadają Grecy i pochodzące z ich języka słowo πλανήτης (planētēs – wędrowiec). Niebiańskich wędrowców znano przez wieki siedmioro. Babilończycy identyfikowali planety z bogami i nadali im imiona Ninutra (Saturn), Marduk (Jowisz), Nergal (Mars), Szamasz (Słońce), Isztar (Wenus), Nabu (Merkury), Sin (Księżyc).

Wiemy już, że dzień Saturna – jak pisał Tacyt – był siódmym dniem, ale w tradycji grecko-rzymskiej Saturn władał nie ostatnim, lecz pierwszym dniem tygodnia (odpowiada mu nasza sobota). A dalej był dzień Słońca (niedziela), dzień Księżyca (poniedziałek), Marsa (wtorek), Merkurego (środa), Jowisza (czwartek) i Wenus (piątek). W języku łacińskim zresztą pierwszy dzień tygodnia nazywano po prostu ,,dniem Saturna" – dies Saturni, niedzielę „dniem Słońca” - dies solis, poniedziałek „dniem księżyca” - dies lunae, wtorek „dniem Marsa” - dies Martis, środę „dniem Merkurego” - dies Mercurii, czwartek „dniem Jowisza” - dies Iovis i piątek „dniem Wenus” - dies Veneris.

Siedmiodniowy tydzień z dniami przypisanymi poszczególnym planetom był rozpowszechniony w imperium rzymskim w III wieku n.e., a w 321 roku został oficjalnie zatwierdzony przez cesarza Konstantyna.

Co ciekawe do dziś możemy to dostrzec w niektórych językach nowożytnych. Przyjrzyj się francuskim dniom tygodnia: wtorek to mardi (od Marsa), środa to mercredi (od Merkurego), czwartek – jeudi (od Jowisza), piątek – vendredi (od Wenus). Przy weekendzie spójrzmy na język angielski: dzień Saturna nazywa się w nim saturday, a niedziela „dzień Słońca” to sunday .

W niemieckim sytuacja jest bardziej skomplikowana, część nazw dni tygodnia odwołuje się do tradycji grecko-rzymskiej. Mamy więc np. Sonntag i Montag, ale w miarę możliwości imiona bogów ludów z południa Europy, zastąpiono ich staroniemieckimi odpowiednikami. Na przykład Dienstag, czyli wtorek, pochodzi może od Zius-Tag, gdyż Ziu był staroniemieckim bogiem wojny (to nordycki Tyr), podobnie rzecz się ma z czwartkiem – Donnerstag, nazwanym od imienia staroniemieckiego boga Donara, czczonego mniej więcej tak jak Jowisz. Mamy jeszcze piątek - Freitag, biorący swą nazwę od imienia Frei stawianej na równi z boginią miłości Wenus.

Zaawansowana astronomia grecka przyjęła następujące uszeregowanie planet względem Ziemi, licząc od najdalszej z nich: Saturn, Jowisz, Mars, Słońce, Wenus, Merkury, Księżyc. Skąd więc wzięła się kolejność dni tygodnia (planetarnie wygląda to następująco: Saturn, Słońce, Księżyc, Mars, Merkury, Jowisz, Wenus)? Mógł się do tego przyczynić pomysł oddania planetom pod opiekę kolejnych godzin dnia. Najpopularniejszym w starożytności sposobem liczenia godzin było dzielenie okresu od wschodu do zachodu Słońca na 12 równych części (podobnie dzielono czas nocny). Godziny te miały różną długość zimą (krótsze) i latem (dłuższe). Znamy kolejność planet, znamy podział na 12 godzin. Możemy zatem przyporządkować kolejnym godzinom planetarnych władców. Jeżeli zgodnie z tym uszeregowaniem przypiszemy pierwszą godzinę pierwszego dnia Saturnowi, drugą godzinę pierwszego dnia – Jowiszowi, trzecią – Marsowi i tak dalej, to gdy zagospodarujemy w ten sposób 12 godzin dnia i 12 godzin nocy pierwszego dnia, pierwsza godzina drugiego dnia przypadnie Słońcu. A zatem druga godzina drugiego dnia będzie pod władzą Wenus, trzecia – Merkurego... Wędrując z cyklem planetarno-godzinnym przez wszystkie godziny drugiego dnia, dotrzemy do pierwszej godziny dnia trzeciego, której będziemy musieli przyporządkować Księżyc. Powtarzając tę czynność, zawsze na początku kolejnych dni, otrzymamy w pierwszej godzinie właściwą planetę. Kto ma chęć, niech sprawdzi!

W języku polskim (czy w większości języków słowiańskich) nazwy dni tygodnia wywodzą się z czasów początków chrystianizacji Słowian i zostały utworzone poprzez „odliczanie” kolejność od pierwszego dnia, czyli niedzieli. W potocznym użyciu nazwy te zostały jednak uznane za numer dnia w tygodniu, przez co poniedziałek za pierwszy dzień tygodnia.

Samo słowo dzień jest znacznie starsze niż nasze nazwy dni tygodnia. W końcu dzień był obecny w życiu naszych przodków, a podział na tygodnie i poszczególne dni to „wynalazek” starożytnych cywilizacji. ‘Dzień’ jest bardzo starym wyrazem, pochodzącym od łacińskiego dies, który z kolei ma związek z rdzeniem diw, oznaczającym ‘jaśnieć’, ‘błyszczeć’. Tydzień oznaczał ten dzień, który powtarza się co siedem dni.

Niedziela – za sprawą misjonarzy została wybrana na pierwszy dzień. Jej nazwa pochodzi od ne dělatĭ, co w języku naszych słowiańskich przodków oznaczało dzień, w którym się nie pracuje, nie działa. Poniedziałek to dzień, który następuje po niedzieli. Wtorek to dzień wtóry, czyli drugi, licząc od niedzieli (wtóry jest archaicznym już synonimem liczebnika ‘drugi’). Środa, a dawniej średa – to dzień środkowy. Czwartek jest czwartym dniem, a piątek piątym. Sobota wywodzi swoją nazwę z tradycji żydowskiej W sobotę obchodzi się szabat, stąd nazwa nawiązująca do tego święta.

JK